
تالاب هامون زابل؛ بزرگترین پهنه آب شیرین فلات ایران
تالاب هامون یک منطقه زیبا در استان سیستان و بلوچستان است که اخیراً خیلی مورد توجه قرار گرفته. این تالاب، سومین دریاچه بزرگ ایران است و یکی از تالابهای مهم بینالمللی برای محیط زیست به شمار میرود. این منطقه گردشگری زیادی جذابیت ندارد، اما جاذبههای فوقالعادهای دارد که تجربهی نزدیک شدن به آنها را ارزشمند میکند.
مناطق تاریخی و زیستمحیطی اطراف تالاب هامون سیستان و بلوچستان بسیار مهم هستند. این تالاب شامل دریاچهها، برکهها و باتلاقهاست و مساحت آن با بارشهای مختلف تغییر میکند. تالاب هامون، ایرانی بزرگ به شمار میرود که ۳۸۲۰ کیلومترمربع از آن در ایران قرار دارد.
اگر دوست دارید تجربهی متفاوتی را تجربه کنید، بهتر است سفری به سیستان و بلوچستان و بازدید از تالاب هامون را در لیست سفر بعدیتان قرار دهید. در این مقاله با ما همراه باشید تا درباره تالاب هامون اطلاعات بیشتری به دست بیاورید.
معرفی تالاب هامون
تالاب هامون یا دریاچه هامون یکی از بزرگترین دریاچههای ایران است. این تالاب هفتمین دریاچه بینالمللی دنیا و منبع مهمی برای حفاظت از زیستگاههای طبیعی ایران است. تالاب هامون، بزرگترین منبع آب شیرین ایران و یکی از مکانهای اصلی پرورش پرندگان، ماهیان و آبزیان است.

عکس از: سایت Cloudinary
تالاب هامون از اهمیت بسیاری برای اکوسیستم جهان برخوردار است و به عنوان یک ذخیره زیستگاه تایید شده است. این منطقه زیستگاه بینالمللی تحت حفاظت است و توسط یونسکو مورد توجه قرار گرفته است. هدف اصلی یونسکو از تعیین این منطقه، حفظ محیط زیست و استفاده پایدار از منابع طبیعی است.

عکس از: سایت Wikimedia
تالاب هامون در گذشته با نامهای دریاچه سیستان و دریاچه زَرَنگ نیز شناخته شده است. در شاهنامه فردوسی، این تالاب به عنوان دریاچه زره یا هیرمند شناخته میشود. همچنین، در اوستا این تالاب با نام کانس اویا و کَنسو و در پهلوی کیانس یا کیانسه ذکر شده است.

عکس از: سایت Iranpress
برای رفتن به تالاب هامون در زابل، استان سیستان و بلوچستان، باید ابتدا به شهر زابل بروید. پس از ورود به شهر زابل، از جاده زابل به نهبدان استفاده کرده و تابلوهای مربوط به تالاب هامون را دنبال نمایید. پس از رسیدن به پاسگاه پلیس در سهراهی میل نادر، به سمت چاه خرما حرکت کنید. مسیر آخر تا تالاب، بیشتر از راه خاکی است و باید توجه داشته باشید که شرایط آن مناسب نیست.

عکس از: سایت Iranpress
راههای رسیدن به تالاب هامون هیرمند با خودرو متفاوت است و بستگی به فصل و میزان آب در تالاب دارد. زمان مسافرت به تالاب، در فصلهای کمآبی بیشتر میشود.
لوکیشن تالاب هامون روی گوگل مپ
راههای رفتن به تالاب هامون از تهران
برای سفر به تالاب هامون از تهران، میتوانید از هواپیما، قطار، اتوبوس یا ماشین شخصی استفاده کنید. با خرید بلیط هواپیما تهران – زابل، به سرعت به زابل میرسید و از آنجا میتوانید با اتوبوس یا تاکسی به تالاب هامون مسیر خود را ادامه دهید. مسافت از فرودگاه زابل تا تالاب هامون، بستگی به مقصد دقیق در تالاب دارد و حدود یک تا یک و نیم ساعت زمان خواهد برد. زمان پرواز تهران – زابل حدود ۲ ساعت و ۱۵ دقیقه است.

عکس از: سایت Iranpress
برای سفر به دریاچه هامون،به تهرانبه منظور سفر به تالاب هامون در سیستان، شما باید بلیط قطار زاهدان را تهیه کنید؛ زیرا زابل ایستگاه قطار ندارد. وقتی به ایستگاه راهآهن زاهدان میرسید، میتوانید از آنجا با اتوبوس یا تاکسی به زابل بروید. سفر با قطار از تهران تا زاهدان حدودا ۱۰ ساعت و نیم طول میکشد.
قطار تهران – زاهدان عموما شب حرکت میکند و در طول سفر میتوانید به راحتی بخوابید. صبح که بیدار میشوید، خود را در زاهدان مییابید. از ایستگاه راهآهن زاهدان تا زابل با ماشین حدودا ۲ ساعت و نیم طول میکشد که معادل ۲۱۳ کیلومتر است.
برای سفر به تالاب هامون سیستان از تهران با ماشین توصیه نمیشود، زیرا مسیر بسیار طولانی و خسته کننده است. به طور تقریبی، مسافت تهران تا زابل با ماشین بدون توقف حدودا ۱۷ ساعت میباشد.
فاصله بین تهران و زابل ۱۵۰۰ کیلومتر است. اگر علاقمندید که خودتان با ماشین تالاب هامون و جاذبههای اطراف آن را ببینید، میتوانید از خدمات حمل خودرو با قطار استفاده کنید. در این صورت، ماشین خود را از تهران تا زاهدان با قطار منتقل کرده و بقیه مسیر را با ماشین شخصی خود تا تالاب هامون ادامه دهید.
در گذشته، سیستان و بلوچستان به خاطر فراهم نبودن آب کافی و مشکلات حقابه شناخته شده بود و هامون به عنوان دریای آب شیرین شناخته میشد. اما با گذر زمان و مشکلات حقابه با افغانستان، تغییرات آب و هوا و استفاده نادرست از آب هامون، حجم آب کاهش یافته و بخشهای زیادی از دریاچه خشک شده است، که به تبدیل شدن دریای هامون به تالاب هامون با بخشهای مختلفی از دریاچهها و تالابها منجر شده است.

عکس از: سایت Irna
درحال حاضر تالاب هامون در معرض مشکلاتی قرار دارد. اینجا از اهمیت بیشتری نسبت به گردشگری بحث میشود؛ بلکه زندگی مردم منطقه سیستان و بلوچستان به دلیل خشکشدن یک بخش از تالاب روز به روز تهدید میشود. باد ۱۲۰ روزهٔ سیستان که گاهی بیشتر هم مدت میکشد، یکی از مشهورترین بادهای ایران است. سرعت حرکت این باد به ۶۰ کیلومتر در ساعت میرسد و از آنجا که آنقدر سریع است، مردم منطقه برای مدتی با چالشات پیامدهای گردوغبار و طوفان روبهرو هستند.

عکس از: سایت Themedialine
اکنون دریای هامون از سه دریاچه کوچک اصلی به نامهای هامون هلمند، هامون صابری و هامون پوزک تشکیل شده است. اگر بارانها بیشتر شود و ایران توانایی دریافت حقابهٔ مستمر از افغانستان را طی تمام سال داشته باشد، دریاچه دوباره پر خواهد شد و زندگی مردم منطقه سیستان و بلوچستان از این بحران نجات خواهد یافت.

عکس از: سایت Irna
علت خشک شدن دریاچه هامون
دریاچه هامون مدتهاست با مشکلات ناشی از کمبود آب و خشک شدن بخشهای مختلفش مواجه است. عوامل اصلی خشک شدن این دریاچه از سوی یک سو تغییرات آبوهوایی و گرم شدن زمین بوده که منجر به کاهش باران شده و از دیگر سو عدم تامین حقابه ایران از هیرمند از طرف افغانستان است.

عکس از: سایت Lensculture
به خاطر سدسازی بر روی رودخانه هیرمند، استفاده از پمپ آب توسط کشاورزان افغان برای انتقال آب هیرمند به زاهدان، انتقال آب هامون به زاهدان از طریق لوله، استفاده زیاد از آب هامون برای کشاورزی در زابل، دریاچه هامون خشک شده است.
خشک شدن دریاچه هامون باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی بسیاری شده است. اگر ایران قدرت توافق با افغانستان برای بهرهبرداری از آب را نداشته باشد، منطقه به بحرانی غیرقابل جبران خواهد رسید که از جمله آن میتوان به بیکاری در سیستان و بلوچستان و فقر اشاره کرد.

عکس از: سایت Meimages
عمق دریاچه هامون
عمق دریاچه هامون بین ۱ تا ۷ متر است و با توجه به میزان بارندگی در هر فصلی تغییر میکند. همانطور که گفتم، دریاچه هامون از اتصال سه دریاچه هامون پوزک، هامون صابری و هامون هلمند (هیرمند) در زمان بارش زیاد شکل میگیرد. در صورت کاهش بارندگی، تالاب هامون سیستان به شکل سه دریاچه کوچکتر تبدیل میشود.

عکس از: سایت Meimages
- عمق دریاچه هامون صابری که در قسمت شمالی مجموعه تالابهای هامون و در شمال غرب شهرستان زابل قرار دارد، در زمان بارش فراوان بالغ بر ۲۲۰ سانتیمتر است.
- عمق دریاچه هامون پوزک یا سواران که در شمال شرقی تالاب هامون واقع است، در دورههای آبدهی به طور متوسط ۲ متر و حداکثر نزدیک به ۴ متر است.
- هامون هیرمند که در بخش جنوبی مجموعه تالابهای هامون و در جنوب غرب شهرستان زابل قرار دارد، در دوره آبدهی ۲۵۰ هزار هکتار را فرا میگیرد، اما در دوره کمآبی کاملا خشک میشود و مساحت آن به صفر میرسد. عمق میانی تالاب هیرمند در زمان آبدهی ۱۴۰ سانتیمتر است.
- در دوره کمآبی، عمق متوسط دریاچه هامون به زیر ۱.۵ متر میرسد.

عکس از: سایت Meimages
تاریخچه دریاچه هامون
قبلاً به دلیل حجم زیادی از آب، این تالاب “دریا” نامیده میشد و نگرانی از کمبود آب در حال حاضر موجود نبود.
از زمان جدایی افغانستان از ایران در سال ۱۸۵۷ میلادی، مسأله حوضه رودخانه هیرمند از اهمیت بالایی بین ایران و افغانستان برخوردار بوده است. در دوران پهلوی، یعنی از سال ۱۹۳۳ تا ۱۹۷۳
یک توافق نامه جدید برای تقسیم آب رودخانه هیرمند به امضا رسید.
این توافق نامه که در سال ۱۳۵۱ بین ایران و افغانستان امضا شد، بر اساس آن تصمیم گرفته شد که ۲۰ درصد از آب رودخانه هیرمند به صورت مداوم و طولانی در طول سال به ایران تخصیص داده شود. به این معنا که جریان آب هرگز وقفه نخواهد داشت و ۲۶ مترمکعب آب در هر ثانیه باید از افغانستان به تالاب هامون سیستان وارد شود.
در سالهای اخیر، افغانستان به تعهداتش در این توافق نامه پایبند نبوده و تنها در مدت زمانی محدود از سال آب به ایران تحویل داده است. این موضوع باعث وقوع آب های سیلابی، که فقط در یک یا دو ماه از سال اتفاق می افتد، شده است. این مشکلات باعث وضعیت نامناسب و زندگی پست مردم منطقهی سیستان و بلوچستان شده است زیرا بخش زیادی از کشاورزی در این منطقه است.
یکی از دلایل اصلی بروز توفان های شن و گرد و خاک و کمبود آب دریاچه هامون، وجود بادهای شدید فصلی در منطقه سیستان و بلوچستان است. هر چه حجم آب دریاچه کاهش پیدا میکند، تعداد شنزار ها افزایش مییابد. به عبارت دیگر، تراکم شن و گرد و غبار به دلیل کمبود آب در دریاچه زیاد شده و باعث وقوع طوفان های شن و گرد و غبار در منطقه سیستان و بلوچستان میشود.
عکس از: سایت Meimages
زمانهای مختلف برای سفر به تالاب هامون
بهترین زمان برای رفتن به تالاب هامون اواخر پاییز تا اوایل زمستان و اواخر زمستان تا اوایل بهار است. در این فصول، هوا خنک است و تالاب به دلیل بارانهای فصلی پرآب میشود. همچنین، در پاییز و زمستان، پرندگان مهاجر مختلفی به این منطقه میآیند که میتوان آنها را مشاهده کرد.

عکس از: سایت Meimages
جاذبههای گردشگری اطراف تالاب هامون
اگر قصد دارید به تالاب هامون سفر کنید، بهتر است در سفر خود به سیستان و بلوچستان، به جاذبههای گردشگری اطراف این تالاب نیز سر بزنید. بهترین جاهای دیدنی اطراف تالاب هامون شامل چاه نیمه، شهر سوخته، کوه خواجه و دهانه غلامان میشوند. شهر سوخته و دهانه غلامان به دلیل تاریخچهی بسیار قدیمیشان، از جاذبههای تاریخی مهم منطقه سیستان و بلوچستان و ایران به شمار میروند.
همچنین، چاه نیمه از نظر حفاظت محیطزیستی اهمیت زیادی برای منطقه سیستان و بلوچستان دارد. در ادامه به طور خلاصه، جاذبههای گردشگری اطراف تالاب هامون را شرح میدهیم.
– چاه نیمه
یکی از جاذبههای دیدنی اطراف تالاب هامون، «چاه نیمه» است. این چاه از چهار چاه طبیعی نسبتاً بزرگ با ظرفیت تقریبی یک و نیم میلیارد مترمکعب در منطقه سیستان قرار دارد. کاربری چاه نیمه، جمعآوری فایده آبهای اضافه از رودخانه هیرمند است. این آبها در دورههای خشکی برای تامین نیازهای آبی مردم و کشاورزی بهکار میروند.

عکس از: سایت Wikimedia
اگر قصد دارید این منطقه زیبا را بیشتر بشناسید، حتما به بازدید از چاه نیمه، یکی از آثار جالب سیستان و بلوچستان، سر بزنید.بازدید از استان بلوچستان، یک پیشنهاد خوب است! میتوانید به پارک جنگلی و باغ وحش نزدیک به آن هم سر بزنید. اینترنتچاه نیمه در کنار تالاب هامون حدود ۱۳ کیلومتر فاصله دارد و ۲۰ دقیقه زمان میبرد تا به آنجا برسید.
یکی از مکانهای دیدنی اطراف دریاچه هامون، شهر سوخته است. این شهر قدیمی در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و در کنار آبهای رودخانه هیرمند به دریاچه هامون احداث شده است، حدود ۵۰۰۰ سال قدمت دارد. شهر سوخته در سال ۱۳۹۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. با تحقیقات باستانشناسان، این شهر به عنوان یکی از پیشرفتهترین شهرهای دوران باستانی شناخته میشود. معماری و آثار شهر، نشاندهنده پیشرفت و توسعه آن در زمان خود است، حتی دارای سیستم لولهکشی آب و فاضلاب بوده که از جنس سفال ساخته شده است. این شهر حدود ۶۷ کیلومتر از دریاچه هامون فاصله دارد و ۵۵ دقیقه زمان میبرد تا به آنجا برسید.
یکی دیگر از جاذبههای طبیعی در استان سیستان و بلوچستان، کوه خواجه است که در دریاچه هامون واقع شده است. این کوه دارای آثار تاریخی مانند معابد بودایی، قلعه کهک کهزاد، خانه شیطان، قلعه چهل دختر، آرامگاه خواجه غلطان، قلعه سرسنگ و آثار دوران اشکانیان و ساسانیان میباشد.
عکس از: سایت Mdomed
درباره میگویند که مقبره رستم دستان در بالای کوه اوشیدا سیستان قرار دارد. همچنین، در این محل، بسیاری از مزارات اشکانی نیز وجود دارند. کوه اوشیدا، یا همان خواجه کوه، از سنگهای سیاه بازالت تشکیل شده و برای تمام ادیان به عنوان مکان مقدس شناخته میشود. واژه اوشیدا در زبان پارسی به معنای “ابدی” است.
تماشای انعکاس کوه بر روی آب در دریاچه هامون هیرمند به همراه دیدن آسمان آبی و حس تاریخی محوطه، تجربهای منحصر به فرد و جالب است. هنگام بازدید از دریاچه هامون، حتما به دیدن جاهای تاریخی اطراف خواجه کوه نیز سر بزنید.

عکس از: سایت Mdomed
– دهانه غلامان
دهانه غلامان یکی از مکانهای دیدنی نزدیک به تالاب هامون است که از نظر تاریخی بسیار ارزشمند است. برای دیدن این مکان که به عنوان “خرابههای پایتخت قدیم سیستان” هم شناخته میشود، باید به روستای قلعه نو در فاصله ۴۴ کیلومتری شهر تاریخی زابل در شهرستان زهک مراجعه کنید. دهانه غلامان یکی از آثار ملی ایران است که شاهد بقایای تاریخی جالبی هستید.

عکس از: سایت Mdomed
لازم به ذکر است که دهانه غلامان، به عنوان یکی از جاذبههای دیدنی منطقه سیستان و بلوچستان، تنها شهر کشف شده از دوران هخامنشیان است. این شهر نشان میدهد که در آن زمان، هخامنشیان تمام قدرت را در نواحی شرقی ایران داشتهاند. به علاوه، تحقیقات نشان داده است که دهانه غلامان، تنها شهر باستانی از دوره هخامنشی است که قبل از ساخت آن، برای آن نقشه کشیده شده است.
ساختارهای معماری دهانه غلامان ترکیبی از معماری سنتی سیستان و بلوچستان و همچنین معماری هخامنشی میباشد و مساحت آن تقریبا ۱۰۰ هکتار است. هرچند نام اصلی این شهر در دوران باستانی دقیقا مشخص نیست، اما بر اساس کتیبههای باستانی مانند هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم، نام آن به “زرک” یا “زرنکای” بوده است.
مسافت دهانه غلامان تا تالاب هامون بسته به جهت حرکت شما متفاوت خواهد بود. اما به طور معمول، فاصله این مکان تاریخی تا دریاچه هامون سیستان و بلوچستان حدود ۱۲ کیلومتر است که حدود ۲۰ دقیقه طول میکشد.

عکس از: سایت Mdomed
اقامت در نزدیکی تالاب هامون
اگر میخواهید در نزدیکی تالاب هامون اقامت کنید، بهترین گزینهها اقامتگاههای بومگردی هستند. در ادامه لیستی از اقامتگاههای بومگردی نزدیک به تالاب هامون برایتان آوردهایم:
- اقامتگاه بومگردی بپور زابل در ده ارباب
- اقامتگاه بومگردی کوه دشت در روستای خیرآباد
- اقامتگاه بومگردی رستم زادگان در جاده کوه خواجه
- اقامتگاه بومگردی زهک
- هاستل هانول
اگر تصمیم به اقامت در هتل داشته باشید، باید دقت داشته باشید که هتلها در شهر و نه در نزدیکی تالاب هامون واقع شدهاند.
آمادهباش برای سفر به تالاب هامون
اگر میخواهید به تالاب هامون سفر کنید، همه چیزی که نیاز دارید را با خودتان بردارید؛ زیرا امکانات در این منطقه محدود است و برای اقامت طولانی مناسب نیست. بهتر است در فصل گرم این منطقه را نزدیک کرد، چون هوا گرم است و ممکن است تالاب در برخی مواقع خشک شده باشد.

عکس از: سایت Meimages
اگر برنامه سفرتان در فصل زمستان است، حتما لباسهای گرم و خنک را همراه داشته باشید زیرا اوقات شب ممکن است خنک باشد. همچنین، از چادر گرفته تا آب و غذا همراه خود داشته باشید. برای بازدید از این منطقه، بهتر است در روزهای روشن بیایید و پیش از تاریک شدن از آنجا دور شوید.

عکس از: سایت Meimages
حتما پاوربانک، ضدآفتاب، عینک آفتابی و کلاه نقابدار را همراه داشته باشید و کفش راحت بپوشید. برای بازدید از دریاچه هامون، سفر تنها را توصیه نمیکنم بلکه بهتر است با تور سفر کنید. راهنمای تور با مسیر آشنا است و بهترین مناطق نزدیک تالاب هامون را بهتان نشان خواهد داد.
قبل از سفر به سیستان و بلوچستان، وضعیت آبوهوا را چک کنید تا در زمان وزیدن بادهای ۱۲۰ روزه و طوفان شن سفر نکنید. بادهای ۱۲۰ روزه معمولا از نیمه اردیبهشت تا نیمه شهریور شروع میشود که یکی از ویژگیهای اقلیمی این منطقه است.

عکس از: سایت Meimages
نکات مهم برای سفر به تالاب هامون
- بهترین زمان برای بازدید از تالاب هامون، اواخر پاییز تا اوایل زمستان و اواخر زمستان تا اوایل بهار است. این زمانها هوا معتدل است و تالاب به دلیل بارشهای فصلی پرآب میشود. همچنین، میتوانید پرندگان مهاجر را نیز ببینید.
- اقامت شبانه در این منطقه توصیه نمیشود و بهتر است شب را در اقامتگاههای بومگردی نزدیک به تالاب هامون هیرمند بمانید.
- هر چیزی که ممکن است لازم داشته باشید، همراه خود ببرید.
- آب، غذا و خوراکی همراه خود ببرید.
- در فصل تابستان به این منطقه سفر نکنید، چون گرما بسیار زیاد است.
- از نیمهاردیبهشت تا نیمهشهریور، بادهای ۱۲۰ روزه در سیستان وجود دارد. در این زمان بهتر است به سیستان سفر نکنید.
- بهتر است با تور و راهنمای تور به اینجا سفر کنید.
- برای حمایت از اقتصاد محلی، صنایع دستی این منطقه را خریداری کنید، در رستورانهای محلی غذا بخورید و در اقامتگاههای بومگردی اقامت کنید.
- فرهنگ و سنتهای مردم محلی را احترام بیاورید.
- در طبیعت هیچگونه زبالهای را پاشیده و محیط زیست را به خطر نیندازید.