کاوش در تپه حسنلو آذربایجان غربی؛ در جستجوی تمدن گمشده
از تپه حسنلو چه می‌دانید؟
در حدود شش هزار سال پیش، در جنوب دریاچه ارومیه، یک تمدن زیبا تأسیس شد. قومی به نام مانائی‌ها، تپه حسنلو را به عنوان مرکز خود انتخاب کرده و در این منطقه زندگی می‌کردند. این تمدن با گذر زمان به اوج توانایی و شکوه خود رسید.
اما متأسفانه سرنوشت بدی برای این قوم آماده بود. اتفاق بدی در دوره میانی از سالهای ۸۰۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد برای تپه حسنلو رخ داد و منجر به ویرانی آن شد. این حادثه هنوز هم نشانه‌های آسیب‌ها روی تپه قابل مشاهده است. با وجود اینکه بعد از این حادثه مردم در این منطقه زندگی کردند، اما افتخار و شکوه دوران گذشته تپه حسنلو هرگز بازنشسته نشد.
در ادامه، ما همراه با مجله گردشگری آخشیگان به تپه حسنلو، یکی از جاذبه‌های زیبای آذربایجان غربی، سفر می‌کنیم تا بیشتر با آن آشنا شویم.
اطلاعات بیشتر درباره تپه حسنلو
تپه حسنلو یکی از تپه‌های باستانی مهم ایران است. این تپه شکل دایره‌ای دارد و قطر آن حدود ۲۵۰ تا ۲۸۰ متر است. ارتفاع تپه حسنلو حدود ۲۰ متر بیشتر از سطح رودخانه گدار است.
احتمالا ساکنان اولیه تپه حسنلو اعضای قوم مانائی بوده‌اند که تمدنی پرافتخار و منحصربه فرد را به یادگار گذاشتند. این قوم در جنوب دریاچه ارومیه زندگی می‌کردند. آثار مهمی از آن‌ها باقی‌مانده است که میتوان آن‌ها را با آثار منطقه لرستان مقایسه کرد. تپه حسنلو از سال ۱۳۱۳ شمسی مورد کاوشهای باستان‌شناسی قرار گرفت و در نهایت در سال ۱۳۳۷ با کشف یک جام زرین توسط رابرت دایسون شهرت جهانی پیدا کرد.
عکس از: سایت Google Maps
بازدید از منطقه باستانی حسنلو فرصتی فوق‌العاده برای آشنایی و درک بهتر از تمدن‌های محلی و تأثیرات آن‌ها بر یکدیگر میباشد.
در سال ۱۳۳۴ شمسی، تپه حسنلو به شمارۀ ۴۸۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و به عنوان یکی از آثار مهم و ارزشمند کشور معرفی شد.
عکس از: سایت Google Maps
تپه حسنلو کجاست؟
تپه حسنلو یک منطقه تاریخی و باستانی در استان آذربایجان غربی است و در نزدیکی شهرستان نقده قرار دارد. برای رفتن به قلعه حسنلو می‌توانید از شهر ارومیه یا شهرستان نقده به آن بروید. این تپه در میان دو روستای حسنلو و امینلو واقع شده و در جلگه سبزی به نام «سلدوز» قرار دارد.
عکس از: سایت Google Maps
رسیدن به تپه حسنلو از هر دو سمت به صورت کاملاً آسفالت شده است. تنها کافی است از پایین تپه تا بالا پیاده روی کنید که تنها ۳ دقیقه زمان می‌برد و نیازی به صعود کوه نیست.
آدرس: استان آذربایجان غربی، ۱۰ کیلومتری شهرستان نقده، روستای حسنلو، تپه حسنلو
لوکیشن تپه حسنلو روی گوگل مپ
رفتن به تپه حسنلو از شهر نقده
تپه حسنلو از شهر نقده فاصله ۱۰ کیلومتر دارد. با خودرو شخصی حدود ۱۳ دقیقه زمان می‌برد تا این مسیر را طی کنید.
عکس از: سایت Google Maps
برای رفتن به قلعه حسنلو از شهر نقده، باید وارد جاده نقده – ارومیه شوید و دراز کردن مسیر تا حدود ۲.۵ کیلومتر و سپس به جاده حسنلو بپیوندید تا به روستای حسنلو برسید. تپه حسنلو نقده در ابتدای روستای حسنلو قرار دارد.
رفتن به تپه حسنلو از ارومیه
تپه حسنلو از شهر ارومیه ۸۲.۶ کیلومتر فاصله دارد. با استفاده از خودرو شخصی، حدود یک ساعت زمان می‌برد تا این مسیر را طی کنید.
باید وارد جاده ارومیه – مهاباد شوید و بعد از رفتن ۶۱ کیلومتر، به راست بپیچید و به جاده ارومیه – نقده متوجه شوید. در نهایت در خروجی به سمت روستای حسنلو بپیچید تا به تپه حسنلو برسید.
عکس از: وب‌سایت Google Maps
مسافت تپه حسنلو تا تهران
برای رسیدن به قلعه حسنلو از تهران، مسیری به طول ۶۶۶ کیلومتر و حدود ۸ ساعت و ۲۰ دقیقه رانندگی باید طی شود.
برای شروع، از آزادراه تهران – کرج خارج شوید و از طریق شهرهای قزوین و زنجان به استان آذربایجان غربی و شهر میاندوآب بروید. سپس از میاندوآب به تپه حسنلو که حدودا ۷۰ کیلومتر فاصله دارد، در حدود یک ساعت و ۲۰ دقیقه رانندگی کنید تا به روستا و تپه حسنلو برسید.
عکس از: وب‌سایت Google Maps
اقلیم تپه حسنلو
منطقه اطراف تپه حسنلو اقلیم معتدل قاره‌ای دارد. تابستان‌ها گرم و خشک است و زمستان‌ها سرد و مرطوب. دماها در تابستان تا حدود ۳۳ درجه سانتی‌گراد و در زمستان به حدود منفی ۵ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.
عکس از: وب‌سایت Google Maps
زمان مناسب برای سفر به تپه حسنلو
بهترین زمان برای دیدن تپه حسنلو اواسط بهار و اوایل پاییز است. در این زمان هوا مناسب برای گشت زدن و لذت بردن از این منطقه تاریخی است.
تاریخچه تپه حسنلو
تپه حسنلو یکی از تپه‌های باستانی مهم ایران است که بیش از ۶ هزار سال قدمت دارد. این تپه شامل آثار تاریخی مهمی است که در گذشته به عنوان محل زندگی قوم مانائی شناخته می‌شده‌اند. تمدن این قوم زمانی بود که در این منطقه ظهور کرد و با برپایی امپراتوری‌های بزرگ خود، بسیاری از آثار تاریخی مهم را ایجاد کردند.
تپه حسنلو یکی از تپه‌های باستانی است که اهمیت بسیاری از نظر تاریخی دارد. اطراف این تپه، حدود ۱۴ تپه دیگر باستانی وجود دارد که نشان می‌دهند تمدن‌های مختلفی در این منطقه وجود داشته و ارتباطات فرهنگی و تجاری بین آن‌ها وجود داشته است. این تپه‌ها نشان می‌دهند که مردمان دوران باستان در این ناحیه زندگی می‌کرده و فرهنگ و تمدن خود را توسعه داده‌اند.
تپه حسنلو به ۱۰ دوره زمانی تقسیم می‌شود. با تحقیقات و حفاریها انجام شده در این تپه، محققان تایید می‌کنند که این دوره‌ها از دوره دهم (حدود ۶ هزار سال پیش) تا دوره اوایل دوره ساسانی و اوایل اسلام ادامه داشته است.
از دورههای دهم، نهم و هشتم اطلاعات کمتری در دست است. اما از دوره هفتم به بعد، مدارک بیشتری در دسترس هستند. به عنوان مثال، در دوره هفتم (بین سالهای ۳۰۰۰ تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد)، مردم از ابزارهای ساخته شده از مفرغی استفاده می‌کردند.
همچنین در دوره چهارم که اهمیت بیشتری دارد، آتش‌سوزی بزرگی رخ داده است که آثار آن تا امروز به ما نشان داده شده است. این دوره بین سالهای ۱۳۰۰ تا ۸۰۰ قبل از میلاد بوده و ساختمان‌های سنگی از آن باقی‌مانده است. تمدن پیشرفته موجود در این دوره، با تمدن‌های دیگری که در مناطق دیگر مانند زیویه کردستان و مارلیک گیلان پیدا شده، مقایسه شده است.
در کل، تپه حسنلو مکان مهمی برای درک تاریخ و فرهنگ ایران باستان است که اطلاعات بیشتری راجع به زندگی و فعالیت‌های مردمان باستان در این منطقه به ما ارائه می‌دهد.
عکس از: سایت Google Maps
تاریخچه حفاری در تپه حسنلو
اولین حفاریها در تپه حسنلو در سال ۱۳۱۳ شمسی به‌صورت غیرعلمی و با پروانه تجاری انجام گرفت. بعد از آن در سال ۱۳۱۵، اولین حفاری تقریبا علمی توسط اورال استین، باستان‌شناس انگلیسی، صورت گرفت. گزارش این حفاری چند سال بعد در سال ۱۳۱۸ چاپ شد.
بار دیگر در سال ۱۳۲۵، یک حفاری با پروانه تجاری در تپه حسنلو انجام گرفت. در سال ۱۳۲۸ نیز اداره کل باستان‌شناسی ایران با سرپرستی آقایان محمودی راد و علی حاکمی در منطقه کاوش کردند. همچنین در سال ۱۳۳۶، آقای فرهادی با نظارت آقای محمودی راد، حفاری‌هایی در منطقه انجام داد.
عکس از: سایت Google Maps
سرانجام رابرت دایسون «پروژه حسنلو» را در سال ۱۳۳۶ آغاز کرد. این مجموعه حفاریها در ۱۰ فصل و در طی سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۵۵ انجام شد. مهمترین اکتشافات تپه حسنلو در طی همین کاوش‌ها به دست آمد. دایسون که یک پروفسور از دانشگاه پنسیلوانیا آمریکا بود، این حفاریها را به همراه یک هیئت ایرانی-آمریکایی و با همکاری موزه متروپولیتن نیویورک انجام داد.
آثار یافت‌شده در قلعه حسنلو
آثار متعدد و ارزشمندی در قلعه حسنلو یافت شده است که از مهمترین آن‌ها میتوان به جام طلای حسنلو و ساغر نقرهای اشاره کرد. همچنین طیف وسیعی از سلاح‌ها (شمشیر و تیر و کمان مفرغی)، جواهرآلات، ابزارها، کاشی‌های دیواری تزیینی، ظروف فلزی و سفالی، یراق، پلاک‌های سینه و… در طی این کاوش‌ها یافت شدند.
عکس از: سایت Google Maps
آثار یافت‌شده در قلعه حسنلو نشان از تاریخ و فرهنگ غنی این منطقه دارند و نقش مهمی در حفظ و نمایش ارث‌های تاریخی و باستانی دارند.
بعضی از اشیاء که در تپه حسنلو کشف شده‌اند، از جنس‌های مختلفی مانند آهن، طلا، نقره، مفرغ، صدف، سنگ سرمه، استخوان کهربا، عاج، شیشه، چوب و سنگ بوده‌اند. این اشیاء نشان‌دهنده تمدن پیشرفته و هنر اقوامی هستند که مدتی در گذشته در تپه باستانی حسنلو زندگی می‌کردند.
در سال ۱۳۵۱، دکتر رابرت اچ دایسون یک کشف فوق‌العاده در تپه حسنلو داشت: اسکلت دو نفر که در حال بوسیدن هم بودند و متعلق به ۸۰۰ سال قبل از میلاد بود، پیدا شد. تصویر این دو عاشق در موزه دانشگاه پنسیلوانیا در سال ۱۳۵۳ نمایش داده شد و هنوز هم یکی از جذاب‌ترین آثار موزه است. این دو اسکلت به نام “عشاق حسنلو” شناخته می‌شوند.
جام طلایی حسنلو یکی از مهمترین اثار باستانی ایران است که در سال ۱۳۳۶ توسط دایسون در تپه حسنلو کشف شد. این جام بسیار باستانی حدود ۳۲۰۰ ساله است و دارای وزن تقریبی ۹۵۰ گرم و ارتفاع ۲۰ سانتی‌متر میباشد. جام زرین حسنلو با تزیینات گوژکاری و قلم‌زنی زیبا، تصاویری از خدایان، قهرمانان و هیولاها را نشان می‌دهد.
ساغر نقرهای حسنلو که در تپه حسنلو کشف شد، از الکتروم، یعنی آلیاژی از طلا و نقره ساخته شده است. این ساغر دارای ساختاری مشابه ساغرهای دیگر از مناطق مختلف است و تزیینات زیبایی از خرما بر روی آن حک شده است.
تصویر از: سایت Google Maps
در تصویر پهنای بخشی از ساغر نقرهای به تصویر کشیده شده است که صحنه‌ای از پس از یک نبرد را به نمایش می‌گذارد. در این تصویر، ارابه‌رانانی با اسب‌هایشان، کمان‌دارانی که در حال کشیدن کمان هستند، و یک فرد خلع‌سلاح شده که تعقیب می‌شود، قابل رؤیت هستند. این محل به نام ساغر نقرهای حسنلو شناخته می‌شود و تاریخچه آن به ۲۰۰ سال پس از جام طلایی حسنلو بازمی‌گردد.
معماری قلعه حسنلو
قلعه حسنلو یک نمونه برجسته‌ی معماری عصر آهن در شمال غرب ایران است که از سایر مناطق متمایز می‌شود. این قلعه با طراحی‌های گسترده، تالارها، ایوان‌های ستون‌دار، و نیمکت‌های خشتی و سنگی که به لبه‌های دیوارها ساخته شده‌اند، بنا شده است.
تصویر از: سایت Irna
ویژگی‌های معماری این دوره شامل بناهای دوطبقه، سازوکارهای مختلف برای معماری حکومتی، مذهبی، نظامی، و تزیینات معماری است. حفاری‌های انجام شده نقشه‌های اتاق‌های چندگانه با تالارهای بزرگ در قلب تپه و نزدیک به دیواره‌های قلعه نظامی این منطقه را آشکار کرده است. بهترین کشف‌ها شامل سه تالار بزرگ با ستون‌های زیبا است که در مراحل مختلف ساخته شده‌اند: ابتدا تالار شرقی، سپس تالار جنوبی و در نهایت تالار غربی.
بخش‌های مختلف تپه حسنلو
تپه حسنلو دارای دو بخش اصلی است:
- تپه مرکزی با ارتفاع ۲۵ متر و قطر تقریبی ۲۰۰ متر
- تپه جانبی با ارتفاع ۸ متر و قطر ۶۰۰ متر
قلعه حسنلو، که روی تپه واقع شده، مربوط به دوره چهارم سکونت است. در ادامه ما به بررسی ساختمان‌های مختلف این قلعه خواهیم پرداخت.
عکس از: سایت Google Maps
در دو سمت شمالی و غربی حیاط، سکوهای سنگی به ارتفاع ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر و عرض ۱۲۰ تا ۲۳۰ سانتی‌متر وجود دارد. اتاق‌ها و تالارها با ستون‌ها و ایوان‌های طولانی در اطراف حیاط مرکزی قرار دارند.
– بخش شرقی حیاط مرکزی
در سمت شرقی حیاط، یک تالار بزرگ با چند طبقه و کمد برای نگهداری مواد غذایی وجود دارد. در این تالار، محوطه‌های بزرگی که برای نگهداری مواد غذایی به کار می‌رفته اند، کشف شده‌اند. این تالار، قدیمی‌ترین ساختمان ستون‌دار دژ است و ابعاد آن ۱۶ در ۴ متر است.
عکس از: سایت Irna
در قلب این تالار، چهار ستون در دو ردیف قرار دارند و در اطراف دیوار، ستون‌های چوبی با پایه‌های سنگی دیده می‌شوند. این تالار در گذشته بعد از ساخت تالار دیگری در جنوب، به‌عنوان انباری برای اسب‌ها (در اینجا اسکلت دو اسب کشف شده است) به کار می‌رفت.
– بخش جنوبی حیاط مرکزی
اتاق‌ها و تالارهای مختلفی که به‌طور کلی به یک بنا بزرگ تعلق داشتند، در این قسمت از حیاط مرکزی کشف شد. تالار بزرگ دومی که در این بخش وجود داشت، برای مردمی که به معبد دعوت می‌شدند یا مراسم خاصی برگزار می‌کردند، به‌عنوان معبد استفاده می‌شد. این تالار دارای ۸ ستون در وسط و ستون‌های دیگر در اطراف بود. ارتفاع این تالار تا سقف حدود ۷ متر بود. در نزدیکی شمالی تالار، یک سکو دو در سه متری از خشت و گل برای مراسم دینی وجود داشت.
عکس از: سایت Itto
در اطراف بخش‌های مختلف تالار، قرارگاه‌های آتش برای روشن کردن آتش مقدس وجود داشت. در شمال معبد، دو سکوی بزرگ سنگی برای مراسمات دینی و نشستن مردمی که به معبد دعوت می‌شدند، وجود داشت.اتاق‌های دیگر مثل انبارها، اسلحه‌خانه و آشپزخانه در جنوب حیاط مرکزی تپه حسنلو واقع شده‌اند.
– ساختمان‌های غربی حیاط مرکزی
ساختمان‌های غربی حیاط شامل یک دروازه بزرگ و یک راهرو بلند و باریک به سمت تالار اصلی با ستون‌ها است. این تالار سومین تالار با ستون‌ها در قلعه است و جدیدترین تالار در قلعه حسنلو محسوب می‌شود. این بخش از قلعه حسنلو محل کشف جام طلا در آغوشی از انسانی که زخم خورده بود بود. بیش از ۱۵ اتاق کوچک و بزرگ که اکثرا به یکدیگر راه دارند، در این بخش کشف شده‌اند.
عکس از: سایت Tripadvisor
تالار به دلیل ستون‌های سنگی و نظم بیشتر در ساختارش، شباهت‌هایی به بناهای دوران هخامنشیان دارد. یک آتشگاه در شمال شرقی و مراسم‌های ویژه در مرکز تالار برگزار می‌شد.
– ساختمان‌های شمالی حیاط مرکزی
تقریبا ۱۵ اتاق در بخش شمالی حیاط مرکزی قلعه حسنلو قرار دارند که ممکن است محل زندگی بانوان یا کنیزان قلعه بوده باشد. در این اتاق‌ها تعداد زیادی جعبه کوچک برای نگهداری وسایل آرایش (مانند سرمه) پیدا شده است.
عکس از: سایت Tripadvisor
در یک اتاق بزرگ که در سال ۱۳۴۹ حفاری شد، یازده جثه کشف شد. جایگاه این جثه‌ها نشان می‌دهد که قبل از مرگ در حال فرار و در موقعیت نگه دارنده قتل بودند. از میان ۱۱ جثه کشفشده، چهار تای آن کودکان بوده‌اند. همچنین جثه زوجی در یک اتاق دیگر نیز پیدا شد. دو بشقاب سنگی زیبا هم در چند اتاق دیگر شناسایی شدند.
یک چاه در این محل وجود داشت که یک فرد در آن گرفتار شده بود. به نظر می‌رسد این چاه برای دفن جثه کشف شده و کاویده شده بوده است. برخی فکر می‌کنند که این جثه‌ها به دلیل بیماری مرگ یافته‌اند، اما احتمال دیگر این است که آن‌ها جنایتکاران یا افرادی در بازداشت بوده‌اند. در قسمت دیگری از ساختمان‌های شمالی حیاط مرکزی، سه چهار جثه انسانی به همراه یک گاو کشف شده‌اند که ممکن است به علت آتش‌سوزی یا جنگ کشته شده‌اند.
دیوار و برج‌های قلعه حسنلو از یک دیوار به قطر ۳ متر و ارتفاع ۷ متر تشکیل شده است. این دیوار اطراف قلعه با برج‌های مربعی در ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر بنا شده است که هر برج در فواصل ۳۰ متری از یکدیگر بوده است. ارتفاع برج‌های دیوار قلعه حتما از ارتفاع دیوار بیشتر بوده است.
این برج‌ها برای حفاظت از قلعه ساخته شده‌اند. پس از حریق و ویرانی دیوار قلعه، دیوار و برج‌ها دوباره ساخته شدند، اما مسیر دیوار کمی تغییر کرد.
جاذبه‌های دیدنی اطراف تپه حسنلو
اگر به این تپه سر زدید، بهتره جاهای دیدنی اطرافش رو هم ببینید.
موزه تپه حسنلو
موزه حسنلو که از سال ۱۳۹۰ احداث شده، در محوطه تپه باستانی حسنلو قرار دارد. این موزه نمایش‌دهنده برخی از آثار کشفشده در تپه حسنلو و عکس‌هایی از کشف جام طلایی حسنلو و کاوشهای انجام‌شده در این محوطه باستانی است. برای بازدید از موزه حسنلو نیازی به بلیط جداگانه ندارید.
تالاب حسنلو
تالاب حسنلو، یکی از جاذبه‌های دیدنی نزدیک تپه حسنلو است، که در 4.6 کیلومتری آن قرار دارد. رانندگی حدود 11 دقیقه طول می‌کشد تا از تپه به این تالاب برسید. این تالاب مساحتی حدود ۱۱۰۰ هکتار دارد.
تالاب حسنلو یک منطقه زیبا با گیاهان زیبا است که زمانی‌که پرندگان مختلف را میزبانی میکند، بهترین مکان برای مشاهده پرندگان است. این تالاب یکی از مناطقی است که تحت حفاظت قرار دارد.
تپه حاجی فیروز
علاوه بر تپه حسنلو، تپه‌های باستانی دیگری هم در این منطقه وجود دارند. اگر به تاریخ علاقه‌مند هستید، تپه حاجی فیروز یک مکان جذاب برای بازدید است. این تپه که در روستای حاجی فیروز واقع شده است، فاصله کوتاهی از تپه حسنلو دارد.
تاریخ تپه حاجی فیروز به ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این تپه شامل ۱۸ بنای چهارضلعی است که از خشت‌های نامنظم ساخته‌شده‌اند.
در گذشته، مردگان در زیر خانه‌های خود دفن می‌شدند. در این تپه، یک ظرف شرابی که به ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد، کشف شده است که نشان‌دهنده استفاده از ابزارهای شراب‌سازی در آن زمان است.
مکان‌های اقامتی نزدیک تپه حسنلو
اولین مکان اقامتی نزدیک تپه حسنلو، اقامتگاه بوم‌گردی قاراپاپاق در روستای حسنلو است. این اقامتگاه در فاصله کوتاهی از تپه حسنلو قرار دارد. هتل فرهنگیان نیز در شهر نقده و در فاصله کمی از تپه حسنلو قرار دارد.
تجهیزات لازم برای سفر به تپه حسنلو
روستای حسنلو دارای امکانات اولیه مانند سوپرمارکت و اقامتگاه بوم‌گردی است. در صورت نیاز به خدمات پزشکی یا سایر امکانات، می‌توانید به شهر نقده که در فاصله ۱۰ کیلومتری است، مراجعه کنید.
نکات مهم برای سفر به تپه حسنلو
- برای بازدید از تپه حسنلو و موزه آن نیازی به بلیت جداگانه نیست؛ یک بلیت برای هر دو کافی است.
- امکان بازدید از تپه حسنلو در بیشتر روزهای سال وجود دارد، به جز در ایام مذهبی و مناسبت‌های خاص. پیش از سفر، بهتر است اطلاعات دقیق‌تری دریافت کنید و از مردم محلی سوال بپرسید.
- همراه خود لوازم شخصی، داروهای ضروری و لباس مناسب برای فصل بردارید.